© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Martin Maas, Culp, Julia Bertha, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: http://bronhist.huygens.knaw.nl/INGWebsite/Onderzoek/Projecten/DVN/lemmata/data/CulpBetsy [14/12/2017]
CULP, Julia Bertha vooral bekend als Betsy Dornay-Culp (geb. Groningen 19-1-1883 – gest. Laren, NH 18-3-1976), pianiste. Dochter van Eliazar Culp (1856-1931), musicus en impresario, en Julia Cohen (1860-1937). Betsy Culp trouwde (1) op 6-9-1905 in Amsterdam met Henri Drukker (1875-1942), eerste luitenant bij de infanterie, koopman; (2) na echtscheiding (24-6-1921) op 2-7-1923 in Chicago, VS, met Louis Goldsteen (1876-1940), koopman, operazanger. Beide huwelijken bleven kinderloos.
Julia Bertha (Betsy) Culp groeide op in een artistiek Joods
gezin in Groningen. Van haar vader, een beroepsmusicus, kreeg ze op haar vijfde
haar eerste pianolessen. Ze had een broer, Simon Mauritz (1887-1911), die later
impresario werd, en was een ‘dubbele nicht’ van zangeres Julia Culp en
pianiste Betsy Rijkens-Culp; hun vaders waren broers en hun moeders waren
zusters. Van haar tiende tot haar zestiende kreeg ze les van bekende pianodocenten
in Groningen, zoals Kor Kuiler. Op 30 december 1894 had Betsy – elf jaar – in Meppel
haar eerste optreden. Vanaf 1899 studeerde ze piano aan het conservatorium in
Keulen; in 1901 sloot ze de opleiding af met de hoogste onderscheiding.
Amerika
Op 19 september 1901 debuteerde de achttienjarige Betsy Culp als pianiste bij het Gronings Harmonie Orkest. Ze bracht het concert (in F) van Chopin, en de polonaise (in E) van Liszt ten gehore. De recensent van het Nieuwsblad van het Noorden prees haar technische vaardigheid en mooie aanslag. In 1901 en 1902 bood ze zich in krantenadvertenties aan als pianolerares, maar een rijke oom uit de Verenigde Staten haalde haar over om daar haar geluk te beproeven, en in 1903 vertrok Betsy op zijn kosten naar Rochester (New Jersey). In Amerika gaf ze solo-avonden en maakte ze tournees. In 1905 was ze tussentijds in Nederland om in Amsterdam met de koopman Henri Drukker te trouwen. Omstreeks 1908 was ze opnieuw in Amsterdam, dit keer voor een studie bij de pianist en componist Dirk Schäfer, die Betsy tot zijn allerbeste leerlingen rekende.
In 1911 keerde Betsy Culp terug naar Europa. Haar nicht Julia, die toen als zangeres volle zalen trok in Duitsland, regelde dat zij haar begeleidster werd. In 1913 werd ze docente aan het Stern conservatorium in Berlijn. In die stad leerde zij Louis Goldsteen kennen, een tenor die optrad als Louis Dornay, met wie ze een relatie kreeg. In 1914 gingen ze voor vakantie naar Nederland en toen de oorlog uitbrak, liep dat uit op een verblijf van een jaar, een periode waarin Culp en Dornay onder meer optraden in het Concertgebouw in Amsterdam (23-5-1915). Ook gaven ze muzieklessen in Den Haag. In september 1915 keerde Betsy Culp terug naar Berlijn. Berlijnse critici noemden haar herhaaldelijk een der beste begeleiders van die tijd. Vanuit Berlijn toerde ze door heel Duitsland. Behalve haar nicht Julia en Dornay begeleidde ze beroemde artiesten als de Berlijnse operadiva Elisabeth Boehm van Endert en cellist Heinrich Grünfeld.
Dornay-Culp Studio’s
Culp en Dornay vestigden zich in 1918 in Londen. In de jaren hierna traden ze samen op door heel Engeland, Schotland en Ierland: ze begeleidde hem op de piano en trad ook op als concertpianiste. In 1921 werd de officiële echtscheiding van haar eerste man uitgesproken. In datzelfde jaar vestigden Culp en Dornay zich in New York, al werkten ze allebei ook een seizoen lang als hoofddocent aan het conservatorium in Kansas City. In 1923 trouwden ze in Chicago. In 1926 maakte het paar een uitgebreide tournee door Nederlands-Indië, om daarna terug te keren naar hun grote flat met uitzicht op de Hudson in New York. Daar richtten zij de Dornay-Culp-Studios op, met ruimte voor 120 bezoekers. Ze gaven er concerten en leidden er hun leerlingen op – Louis gaf zangles en Betsy begeleidde. Zij gaven les aan een lange rij leerlingen, onder wie mensen uit de film- en operawereld. Culp en Dornay maakten ook tournees door Canada.
Wonderbejaarde
In 1940 stierf Louis Dornay geheel onverwacht aan een hartaanval. Betsy Culp wist veel van zangpedagogie af maar niet genoeg om zelf les te kunnen geven. Toch waagde ze het er op om Dornay-Culp-Studio’s voort te zetten. Op haar zeventigste – in 1953 – zette ze er een punt achter en keerde terug naar Europa, waar ze drie jaar lang rondreisde. In 1956 vestigde zij zich in Scheveningen. Dornay-Culp, die tot dan toe voornamelijk pianobegeleidster was geweest, ging zich nu meer op het solospel concentreren. In haar woonplaats Scheveningen noemden omwonenden haar ‘het achtste wereldwonder’ omdat haar pianospel zo ongewoon was voor haar leeftijd, maar vooral omdat zij alles nog zelf deed, van boodschappen doen tot schoonmaken.
Bijna tachtig jaar oud schreef Betsy Dornay-Culp de omroepen aan met het aanbod pianorecitals te komen geven. Op 17 januari 1963 had ze haar eerste uitzending bij de NCRV radio, en hierna volgden uitnodigingen van de KRO- en de VARA-radio. Haar televisiedebuut maakte Dornay-Culp in Spiegel der Kunsten van de VARA (20-2-1963). Haar motivatie: ‘Nu ik tachtig ben geworden, vind ik het wel weer eens fijn om voor de mensen te spelen’ (De Maasbode, 20-2-1963). In de daaropvolgende jaren verwierf zij faam als vertolkster van Chopin, haar lievelingscomponist, zowel in concertzaal als in de studio. Rond 1972 verhuisde Betsy Dornay-Culp naar het Rosa Spier Huis in Laren (NH). In diezelfde tijd verscheen haar eerste en tevens enige langspeelplaat waarop haar werk als soliste te beluisteren is: Betsy Dornay-Culp speelt Chopin.
Toen zij 91 jaar oud was, gaf Betsy Dornay-Culp voor de laatste maal een recital voor de Nederlandse televisie. Nadat zij bij een val haar heup had gebroken, werd zij naar het St. Jansziekenhuis in Laren gebracht, waar zij op 18 maart 1976 overleed, in de ouderdom van 93 jaar.
Reputatie
Betsy Dornay-Culp was een ras-muzikante uit een bijzonder muzikale familie. In de vooroorlogse jaren exploiteerde ze met haar echtgenoot in New York de studio’s Dornay-Culp, waar veel bekende artiesten werden opgeleid. Gedurende de laatste veertien jaar van haar leven was Dornay-Culp de oudste concertpianiste ter wereld die nog optrad. Ze maakte vooral indruk omdat ze altijd alles uit haar hoofd speelde.
Archivalia
- Stadsarchief Amsterdam: archiefkaarten.
- Groninger Archieven, Groningen: geboorteakte.
- Nederlands Muziekinstituut, Den Haag: HGM 037, archief Betsy Dornay-Culp.
Opnamen
Betsy Dornay-Culp speelt Chopin (Fontana stereo 6391 033).
Literatuur
- Het Vrije Volk, 22-1-1963, 13-1-1972.
- De Maasbode, 20-2-1963, 18-6-1965.
- Nieuwsblad van het Noorden, 23-1-1964, 22-1-1971.
- De Tijd, 19-1-1967.
- De Telegraaf, 18-3-1967.
- Nieuw Israelietisch Weekblad, 1-12-1972.
- Leidse Courant, 6-1-1973.
- Beno Hofman, Julia Culp. Wereldberoemde Groninger zangeres (Groningen 2002) 20, 38, 95.
Illustratie
Betsy Dornay-Culp, door onbekende fotograaf, ongedateerd (Nederlands Muziekinstituut, Den Haag).
Auteur: Martin Maas
laatst gewijzigd: 14/12/2017